O primeiro "elo" da asistencia sanitaria

Desde a posta en marcha inicial de dous helicópteros, hai 30 anos, o transporte urxente desempeña un papel crave na sanidade galega | Por terra ou aire, os equipos do 061 foron un dos rostros máis visibles do Sergas desde o inicio da pandemia: "O noso medio é o cotián"

Están dispoñibles 24 horas, os 365 días do ano. Traballan contra reloxo, e unha simple chamada de teléfono alertando dunha emerxencia sanitaria é suficiente para que se mobilicen, inmediatamente, a calquera punto da xeografía de Galicia. Por terra ou aire. O medio é o de menos. O importante é a rapidez. Trasladar canto antes ao paciente ao seu ?hospital útil?. Salvarlle a vida. Os equipos do 061 son o primeiro elo da asistencia sanitaria. "A emerxencia prodúcese no cotián, e aí é onde estamos nós", reivindican, con orgullo.

María Cegarra, Ainé Limia, Samuel Muñiz e José Manuel Vázquez, pousan xunto a unha ambulancia, na Base 1 do 061 na Coruña. VÍCTOR ECHAVE.

O sistema público de emerxencias sanitarias en Galicia deu os seus primeiros pasos fai trinta anos, a principios dos 90, cando o empeño persoal do entón presidente da Xunta, Manuel Fraga, levou a habilitar duas basés para helicópteros en Santiago e Monforte de Lemos (Lugo) "que posteriormente se trasladaría a Ourense, onde continúa operativa a día de hoxe" co obxectivo de mellorar a asistencia aos accidentes de tráfico, que todas as semanas cobrábanse unha ou varias vidas na comunidade galega.

"Fraga fixo unha viaxe a Alemaña, onde entón xa existía o Proxecto ADAC de transporte sanitario aéreo urxente, consistente nunha rede de helicópteros situados a uns 50 quilómetros de distancia entre si, abarcando a toda a poboación dese país. Por motivos que ignoro, levárono a coñecer ese sistema e pareceulle que en Galicia podíase montar algo parecido para tentar solucionar o tema da asistencia aos accidentes de tráfico. Naquel momento, as estradas estaban nunhas condicións pésimas e rexistrábanse moitos sinistros. Ademais, aínda non existía o 061 e tampouco había unha rede pública de transporte sanitario terrestre. Só funcionaban ambulancias privadas e de Cruz Vermella" lembra Charo García Rúa, médico do 061 na base compostelá de Conxo. Esta facultativa formou parte dun deses primeiros equipos de transporte sanitario aéreo urxente e, a día de hoxe, suma tres décadas de traballo ininterrompido nese servizo, que inicialmente se denominou SOS Galicia e que, admite, arrincou "un pouco en cueiros".

"Accedíase a través dunha liña 900 e, nun primeiro momento, as chamadas recibíaas o médico de garda. Pero pronto nos demos conta de que facía falta unha central, na que iamos rotando todos, para que non tivese que recibir as chamadas o compañeiro de garda, porque era unha presión engadida", rememora.

A doutora García Rúa reivindica, con vehemencia, o carácter "pioneiro" deste servizo en España ? "o xerme do que hoxe é o 061?, recalca", pois entón só existía "algo similar" en Cataluña. "En Madrid se medicalizaba un helicóptero da Dirección Xeral de Tráfico (DXT) os fins de semana e en Valencia había outro aparello deste tipo, pero só funcionou durante un ano. Galicia foi, por tanto, a segunda comunidade autónoma que dispuxo dun servizo de transporte sanitario aéreo urxente", destaca.

Pasado un lustro dese fito a escala nacional, no 95, deuse un "paso de xigante" ao poñerse en marcha a Central de coordinación de urxencias sanitarias de Galicia-061, con base na Estrada (Pontevedra) e, un par de anos despois, o 1 de xullo do 97, tivo lugar o despegamento definitivo do servizo. Paradoxalmente, coa entrada en funcionamento dos ?recursos terrestres?, é dicir, as ambulancias básicas e medicalizadas. María Cegarra, médico da Base 1 da Coruña "situada en Eirís, xunto ao Centro Oncolóxico de Galicia" e exdirectora do 061 (cargo que desempeñou entre 2005 e 2009), recalou nas emerxencias "o día de Noiteboa dese mesmo ano". Ata entón, traballara en Atención Primaria, en centros de saúde de Carballo e Cambre. O seu primeiro destino foi a "base dobre de Ourense, con helicóptero e ambulancia".

"As estradas daquel momento non eran como as de agora, había moitos accidentes de tráfico e o helicóptero tiña unha enorme utilidade para a asistencia a ese tipo de sinistros. Ademais, Galicia era "e continúa sendo" unha comunidade cunha gran dispersión poboacional. Por unha banda, está o eixo Atlántico (de Ferrol a Vigo), onde residen a maioría dos cidadáns; por outro, hai moita poboación no rural. Se te caes na Ribeira Sacra, quen chega ata alí?", expón a doutora Cegarra, quen subliña que o medio aéreo beneficia "moitísimo" aos pacientes, ao facilitar esa asistencia inicial, aínda que a súa principal vantaxe é que axiliza o seu traslado ?ao hospital útil?, e ?iso é o que lles vai a salvar a vida?. "Permite, por exemplo, trasladar directamente a un paciente queimado nun accidente de tráfico en Lobios (Ourense), que está case na fronteira con Portugal, ata o servizo de referencia, que neste caso sería a Unidade de Queimados do Hospital Universitario da Coruña (Chuac)", subliña esta médico do 061, e a continuación pon outro exemplo: "Co helicóptero, un paciente con sospeita de lesión medular por zambullida nunha praia de Cangas, pode ser trasladado á Unidade de Lesionados Medulares do Chuac directamente desde o areal e sen ter que pasar por outros hospitais e, por tanto, sen ser mobilizado entre medias".

En contra do que boa parte da poboación cre, o transporte sanitario aéreo urxente non se limita á asistencia dos casos, por así dicilo, máis "dramáticos". O que determina que se desprace un helicóptero ou unha ambulancia son os tempos. "Se o helicóptero vai chegar antes que a ambulancia, mobilízase ese medio", apunta María Cegarra. Neste caso, que o hospital de destino do paciente conte cun heliporto, como é o caso do Chuac, "facilita moito as cousas". No punto onde se produce a emerxencia, con todo, "non sempre é posible tomar terra". "Cando isto sucede, xoga un papel moi importante a rede de ambulancias básicas das localidades pequenas. Durante a miña etapa na base dobre de Ourense, lembro unha asistencia nas pozas de Melón. O helicóptero tívome que deixar a min alí, e irse a aterrar a un campo de fútbol próximo. A ambulancia básica da zona apoioume, neste caso, para trasladar ao paciente ata o aparello", sinala.

Con todo, o principal "inimigo" do transporte sanitario aéreo urxente é "a falta de visibilidade" porque, tal e como especifica a doutora Charo García Rúa, ?o voo en helicóptero é visual?. ?E a falta de visibilidade prodúcena a noite ?por iso é polo que os nosos aparellos só traballen do orto ao ocaso?; a néboa; ou que as nubes estean máis baixas que as copas das árbores, porque se voa por encima delas?, indica esta médica do 061 na base de Conxo, quen tamén refire, entre os factores que afectan á operatividade dos helicópteros, "que o vento estea moi alto, por encima de 45 nós". A choiva, en cambio, non inflúe "para nada". "A pesar da climatoloxía de Galicia, estamos moito menos inoperativos do que os cidadáns tenden a pensar", sostén.

Ante calquera chamada ao 061, o operativo é sempre o mesmo, "está moi protocolarizado". "A alerta entra na Central de coordinación. Hai un sistema que clasifica automaticamente esa demanda, e se determina que é prioridade 1 (ante unha parada cardiorrespiratoria, un accidente de tráfico, un atragantamiento, etc.), actívase inmediatamente un recurso. Na Base 1 da Coruña somos catro compañeiros: condutor, técnico, enfermeira e médico. Se, por exemplo, entra un chamada alertando dun ahogamiento na praia de Riazor, ao técnico, que é quen atende o teléfono, entraralle como unha demanda de prioridade 1. Neste caso, mobilízase inmediatamente unha ambulancia medicalizada, mentres ao alertante pasaráselle co médico, para responder a varias cuestións", detalla María Cegarra, quen insiste en que o feito de que se realicen estas preguntas "non implica un retardo na asistencia". "Ás veces os interlocutores póñense nerviosos porque pensan que se está perdendo tempo, cando para nada é así. Cando se fan esas preguntas, o recurso sanitario xa está en camiño, e isto é posible grazas a ese sistema de clasificación das chamadas", incide.

Desde a posta en marcha dos dous primeiros helicópteros, fai tres décadas, o transporte urxente desempeña un papel crave na sanidade pública galega. E no último ano e medio, se cabe, aínda máis. Por terra ou aire, os profesionais do 061 foron un dos rostros máis visibles do Sergas desde o inicio da pandemia de COVID. A doutora Cegarra admite, con todo, que a emerxencia sanitaria, e sobre todo o confinamento da primeira onda, "cambiaron radicalmente as formas de traballar". "As cousas da rúa deixaron de pasar. Non había accidentes de tráfico nin laborais, pero tampouco pelexas nin bebedeiras. Esa parte do sábado noite, que sobre todo enche as urxencias dos hospitais e as ambulancias básicas, diminuíu moitísimo", afirma a médico do 061 na Base 1 da Coruña. "Houbo un solapamento. Cando Primaria e a Central de coordinación empezaron coa atención telefónica, nós faciamos algunhas visitas domiciliarias, aínda que poucas. Aí empezamos a ver casos como, por exemplo, o do paciente ancián anticoagulado, que sufría unha caída na cociña, facíase unha brecha e non quería acudir ao hospital. Había pánico ao contaxio, pero tamén ao illamento, a falecer sen poder despedirse dos seus familiares... Nesas visitas aos domicilios vimos, tamén, moita soidade, compañeiros inesperados (persoas que non convivían habitualmente), patoloxía moi evolucionada, mesmo en persoas mozas... e pobreza. Moita pobreza. Maiores sen tomar as súas medicinas, sen comida na neveira...", lembra.

Con pandemia ou sen ela, María Cegarra e Charo García Rúa coinciden en que o mundo das emerxencias sanitarias, tanto en ambulancia como en helicóptero, "engancha", aínda que ambas as médicas recoñecen, tamén, que non é un traballo apto para todos os públicos. ?Para dedicarse a isto, tenche que gustar moito, porque tanto os equipos que traballamos no helicóptero, como os que van nas ambulancias, temos un hándicap, e é que estamos sós. Se somos incapaces de solucionar un problema (intubar a un paciente, reanimalo, etc.) non temos a ninguén que nos bote unha man. Nas urxencias hospitalarias sempre hai compañeiros que che poden axudar. Tes un soporte, outra infraestrutura. Na emerxencia na rúa ou nun domicilio, toda a responsabilidade recae sobre ti. Non hai outros compañeiros, nin raios ou analíticas. Por iso hai que prepararse moi ben. A formación continua é clave, igual que amornar os nervios. Non se pode transmitir inquietude ao paciente nin á súa familia. Hai que traballar rápido, pero con tranquilidade. Que os que están ao teu ao redor teñan a sensación de que dominas a situación. Tes que transmitir que chegaches alí e vas solucionar o problema, porque confían en ti?.

Charo García Rúa, xunto a un helicóptero do 061. CEDIDA.

Charo García Rúa | Médico do equipo do 061 con base en Conxo (Santiago), leva 30 anos no transporte sanitario aéreo urxente, o que a converte na máis veterana de España nese servizo

"O día que me afaga á dor allea, dedicareime a outra cousa"

"O que determina que se desprace o helicóptero é o tempo para atender ao paciente"

A doutora Charo García Rúa (Santiago, 1957) acumula máis horas de voo ás súas costas que moitos pilotos comerciais. O pasado mes de abril, esta médico de equipo do 061 con base en Conxo (Santiago) cumpriu tres décadas de traballo no transporte sanitario aéreo urxente, o que a converte na máis veterana nese servizo de toda España. "En Galicia, o transporte sanitario en helicóptero iniciouse en setembro de 1990, e eu incorporeime sete meses despois. Trinta anos de traballo, e somos os grandes descoñecidos da sanidade. Coa boa publicidade que ten o 061 e o coñecido que é o seu sistema de emerxencias, o tema do helicóptero parece un pouco esquecido a nivel social", reivindica Charo, quen atribúe esta situación ao feito de que "moitos cidadáns aínda cren que o helicóptero é un medio moi especial" destinado, unicamente, a "casos moi específicos". "E para nada é así. Os equipos do 061 que se trasladan en helicóptero a realizar unha asistencia atenden ao mesmo tipo de pacientes que ven os compañeiros que utilizan a UVI móbil. O que determina que se desprace unha ambulancia ou un helicóptero é a distancia ao lugar onde se produce a emerxencia e, por tanto, o tempo que tardamos en atender ao paciente", subliña.

Como aterrou vostede no transporte sanitario aéreo urxente?

Cando se puxo en marcha o servizo, baixo o nome de SOS Galicia, os helicópteros estaban contratados por Protección Civil, dependente da Consellería de Interior, e o persoal sanitario poñíao o Servizo Galego de Saúde (Sergas), que fixo unha convocatoria na prensa. Foi o meu marido quen me ensinou o recorte do xornal, e eu naquel momento o primeiro que lle contestei foi: "Ti flipas!?" Esixíase experiencia en urxencias ou coñecementos de traumatoloxía ou anestesia. Ao terminar a carreira de Medicina, eu traballara, precisamente, na área de traumatoloxía, e naquel momento non tiña un traballo fixo, estaba a facer substitucións.

E despois de "fliparlo", presentouse á convocatoria.

Así é [risas]. Na primeira non entrei, pero un ano despois volveuse a convocar e xa me saquei a praza.

Subiuse algunha vez a un helicóptero?

Nunca. De feito, a convocatoria incluía unha especie de entrevista persoal cun tribunal, e recordo que o presidente me preguntou que pensaba sobre traballar nun helicóptero. En plan sarcástico, contesteille que á compra non adoitaba ir nese medio, pero que supoñía que estaría ben. Eu que sabía, naquel momento, o que sentía nun helicóptero, se non me subía a un na miña vida! Só fora en avión e non se parece en nada.

Como lembra o primeiro servizo nese medio?

Era un caso sen maior complicación, un home adulto que había convulsionado nunha praia de Muros, pero para min foi como unha operación a corazón aberto. A sensación de abafo, cando volvín, foi tremenda. Tanto, que ao pisar terra díxenlle ao enfermeiro que me acompañaba que a día seguinte ía presentar a miña renuncia porque me vía incapaz de traballar nese medio.

Por que?

O traballo en helicóptero é un pouco diferente ao da ambulancia. Xogas cun espazo moi pequeno. Pequeñísimo. Eu teño sorte, porque son baixiña e caibo ben, pero teño compañeiros que miden 1,80 metros ou máis e van totalmente encaixados. Ademais, dentro do helicóptero os oídos non serven para nada. Imos con cascos, para escoitar ao piloto e ao compañeiro que levamos á beira, e todas as alarmas sobre o paciente son visuais.

A forma de asistir ao paciente, sobre o terreo, tamén cambia?

Si, neste tipo de servizo todo o traballo co paciente telo que facer fóra, e unha vez que está estable, é cando se lle mete no helicóptero. Isto implica que sempre se traballa con público, e iso é unha presión engadida.

Antes de empezar a traballar neste servizo reciben unha formación moi intensa. Ensínanlles tamén nocións de voo ou só cuestións sobre seguridade aérea?

A formación previa, nese sentido, céntrase na seguridade área. Despois de tantos anos de traballo, moita xente dime: "Xa saberás pilotar!". E a miña resposta é sempre a mesma: "Hai pilotos que levan tanto tempo nisto como eu, e non son médicos?. Con todo, os compañeiros que traballamos nisto si sabemos como temos que actuar durante a aterraxe e o despegamento, que debemos facer se hai fume na cabina, como se escolle un punto de toma, cando hai que permanecer en silencio para que os pilotos comuníquense coa torre de control, como baixar sen que os patíns do aparello toquen o chan... O helicóptero é moi inestable, e calquera cousa que fagamos os ocupantes pode xerar un accidente, aínda que en todos estes anos, afortunadamente, non se produciu ningún.

Tres décadas darán para todo tipo de anécdotas.

Así é. Neste servizo vívense situacións moi dolorosas, e ás veces tamén moi divertidas, dentro do que é, por suposto, unha emerxencia sanitaria.

Por exemplo?

Como detalle curioso, recordo que hai uns anos desprazámonos a atender a unha gandeira que perdera un par de dedos no seu cortello. Foi un servizo que fixemos por estrada, en ambulancia, e ao chegar a muller non paraba de dicir, coa man envolta nunha toalla: "Hai Divos meu, o que me vai a custar isto. Non vou ter anos para pagalo". Non lle preocupaban os seus dedos, senón a factura. Tivémoslle que explicar que, por suposto, non se lle ía a cobrar nada.

Cal foi o servizo máis difícil da súa traxectoria?

Un servizo que nos deixou marcados a todos os compañeiros, e que se realizou en ambulancia, por proximidade, foi o accidente do Alvia, en Angrois [silencio]. No helicóptero, tamén me marcaron moitísimos. A sensación que tes cando chegas ao lugar dun accidente de tráfico e ves na estrada, por exemplo, os xoguetes dun neno... [de novo, silencio] é algo que, inevitablemente, lévasche para casa, por moitos anos que leves traballando nisto. Eu sempre digo que o día que me afaga á dor allea, dedicareime a outra cousa. Ten que doerche o que lle doe ao paciente; se non, deixas de ser humano. Con todo, tamén hai que ter moi claro que, pasados uns días, convén descargar ese peso da mochila. Lémbralo, sen que che impida durmir.